Περί συνωμοσιολογίας και πάλι...

Δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο να κατανοήσει κάποιος τους λόγους για τους οποίους οι διαφόρων ειδών θεωρίες συνωμοσίας κατακλύζουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και το διαδίκτυο. Το φαινόμενο έχει αρχίσει να παίρνει μορφή μάστιγας, με όλο και περισσότερους δημαγωγούς να εμφανίζονται μέρα με τη μέρα. Μια μικρή, όμως, αναδρομή στο παρελθόν είναι απαραίτητη προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα το ζήτημα. Θα δούμε πώς χρησιμοποιήθηκαν οι θεωρίες συνωμοσίας σε διάφορές ιστορικές περιόδους και θα προσπαθήσουμε να ορίσουμε τί ακριβώς εννοούμε όταν αναφερόμαστε σε αυτές:

Με τον όρο, «θεωρία συνωμοσίας» εννοούμε κάθε επιχείρημα σύμφωνα με το οποίο, ένα γεγονός ή μια σειρά από γεγονότα, ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα συνωμοτικής, μυστικής, οργανωμένης και υπόγειας δράσης ατόμου ή ομάδας ανθρώπων (π.χ. πολιτικής παράταξης ή κυβερνήσεων ή συνασπισμών). Στην ευρύτερη πολιτική γλώσσα, αποκαλούμε «θεωρία συνωμοσίας» οποιοδήποτε (αυθαίρετο) συμπέρασμα προκύπτει μέσω μη έγκυρων πληροφοριών, δίχως να υπάρχουν αποδείξεις και τεκμήρια ή, έστω, ορθολογική ερμηνεία των καταστάσεων και των γεγονότων βάσει μιας προκαθορισμένης, σαφούς και, κατά συνέπεια ελέγξιμης, μεθοδολογίας. Πρόκειται για παραληρητικές και κατασκευασμένες ιστορίες που περισσότερο μοιάζουν με σενάριο επιστημονικής φαντασίας, αλλά πλασάρονται ως «αληθινές» ή «πιθανές» εξαιτίας μιας αληθοφάνειας που τους προσδίδεται.

Όλοι λίγο πολύ έχουμε δει προπαγανδιστές να κάνουν λόγο για κάποια «Νέα Τάξη Πραγμάτων», να μιλούν για τους Ιλλουμινάτι, να υποστηρίζουν ότι η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου ήταν εσωτερική δουλειά κάποιων συνωμοτών (κυρίως Εβραίων) – θεωρίες που πολλές φορές φαντάζουν διαφωτιστικές σε ένα κοινό που δεν έχει τύχει να έρθει σε επαφή με την έρευνα, την πολιτική φιλοσοφία, τις τέχνες και τις επιστήμες, και ως εκ τούτου, αδυνατεί να δώσει λογικές εξηγήσεις και να φτάσει στη διατύπωση λογικών συμπερασμάτων αναφορικά με τα σημαντικότερα πολιτικά προβλήματα που ταλανίζουν τον πλανήτη. Πόσες φορές δεν έχουμε παρακολουθήσει εκπομπές στις οποίες γίνεται εκτεταμένη αναφορά σε θεωρίες περί «Παγκόσμιας Διακυβέρνησης» ή «Κούφιας γης»; Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει να μιλούν για «αεροψεκασμούς», UFO, μυστικά ταξίδια στο διάστημα; Πόσο συχνό είναι να διαβάζουμε ή ν’ ακούμε ανθρώπους να υποστηρίζουν ότι ο Michael Jackson ή ο Elvis Prisley είναι ζωντανοί και μάλιστα, εγκατεστημένοι σε κάποιο δάσος της Ουγγαρίας, μακριά από την δημοσιότητα; Ποιός δεν έχει υπ’ όψιν του τις περίφημες δοξασίες περί «κλωνοποιημένου Hitler»; Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει από συνομιλητές μας να υποστηρίζουν ανοιχτά τέτοιου είδους απόψεις;



Παρένθεση: α) Με το άρθρο αυτό δεν στοχεύουμε να πείσουμε τους αναγνώστες μας να σταματήσουν να εξετάζουν το παρασκήνιο του πολιτικού μας θεάτρου σκιών και να αποδεχτούν την πραγματικότητα με βάση αυτά που βλέπουν από τα επίσημα δελτία των Μέσων Ενημέρωσης। Κάτι τέτοιο θα ήταν καταστροφικό για εμάς που θεωρούμε ότι το υπάρχον πολιτικό σύστημα και τα ΜΜΕ δεν μας αντιπροσωπεύουν. Αντιθέτως, προσπαθούμε να ενεργοποιήσουμε την κριτική ικανότητα του καθενός (όπως και τη δική μας), μέσω ενός σκεπτικού λογικής συνοχής και διαύγασης των καταστάσεων. β) Ούτε, επίσης, ισχυριζόμαστε ότι συνωμοσίες δεν γίνονται και δεν υπάρχουν. Απεναντίας, με μεγάλη ευκολία θα λέγαμε πως ολόκληρο το πολιτικό μας σύστημα έχει στηθεί πάνω σε συνωμοσίες, απάτες, σκευωρίες, προβοκάτσιες και μακιαβελισμούς. Αυτό που μας ενδιαφέρει, όμως, είναι ο τρόπος που προσεγγίζουμε και κατανοούμε το γίγνεσθαι, δίχως να πέφτουμε στην παγίδα της αυθαιρεσίας της σκέψης, αλλά παράλληλα, και δίχως να καταρρακώνουμε τον αυθορμητισμό μας μέσα στα πλαίσια ενός επιστημονίστικου «ορθολογισμού!»



Ποιοί είναι οι συνωμοσιολόγοι;

Συγγραφείς και «ερευνητές» της συμφοράς, πανούργοι έμποροι βιβλίων, απαίδευτοι ή απλώς φιλοχρήματοι δημοσιογράφοι, εκφωνητές ραδιοφωνικών εκπομπών ή παρουσιαστές τηλεοπτικών παραγωγών – όλοι τους πάνω απ’ όλα, έμποροι, τις περισσότερες φορές με έντονο εθνικιστικό χαρακτήρα και άλλοτε με μια πιο ελευθεριακή επίφαση, λειτουργούν ως «διαμορφωτές συνειδήσεων», προσπαθώντας ν’ αποκοιμίσουν το κοινό με τον αόριστο, τρομολαγνικό και διφορούμενο λόγο τους, χρησιμοποιώντας μια έμμετρη παραπλανητική προπαγάνδα. Άλλες φορές προσπαθούν να επιβάλουν τη γνώμη τους δημαγωγώντας και άλλοτε εκστομίζουν ατεκμηρίωτες ασυναρτησίες, με στόχο να εκμεταλλευτούν τον φόβο που αισθάνεται ο σύγχρονος άνθρωπος μπροστά στο άγνωστο μέλλον, την εργασιακή ανασφάλεια, τα πολιτισμικά αδιέξοδα, τα ξενοφοβικά σύνδρομα, βυθίζοντάς τον ακόμα περισσότερο στην λήθη και την σύγχυση, ωθώντας τον, έτσι, ακόμα περισσότερο στην αλόγιστη χρήση μιας μή-δημιουργικής φαντασίας την οποία μια μεγάλη μερίδα του κοινωνικού συνόλου χρησιμοποιεί ως μέθοδο φυγής ή ως μέσο για μία άσκοπη, αυτοτιμωρητική αλγολαγνεία.

Ένας από τους πιο διάσημους συνωμοσιολόγους είναι ο Alex Jones, ο οποίος για πολλούς αποτελεί κύριο εκφραστή της Αμερικάνικής ακροδεξιάς – όχι των νεοσυντηρητικών ή Ευαγγελικών του G.W.Bush, αλλά σκληροπυρηνικών παλαιο-συντηρητικών οργανώσεων όπως η “Birch Society” και άλλων παρόμοιων νεοναζιστικών σχηματισμών που ανήκουν στον ευρύτερο χώρο των survivalists. Στους κύκλους αυτούς πολλοί έχουν ως βασικό σλόγκαν το εξής: «Αποθηκεύστε όσα περισσότερα τρόφιμα και πυρομαχικά μπορείτε γιατί ο Ομπάμα θα φέρει τον κομμουνισμό στις Η.Π.Α». Πηγές (The rag blog, Conspiracism, Right Wing Populism and Alex Jones, Alex Jones Exposed.)

Αναφορικά με την πολιτική κατεύθυνση του Alex Jones υπάρχει διχογνωμία: πολλοί τον θεωρούν ως “right wing libertarian” (ένα είδος συντηρητικών Νεοφιλελεύθερων Αμερικάνών!). Η αλήθεια είναι ότι λόγω της υπερπροβολής του είναι αναγκασμένος να υιοθετεί ένα περισσότερο “political correct” προφίλ, κρύβοντας τον πραγματικό του εαυτό και αποφεύγοντας να διατυπώνει άμεσα τα ξενοφοβικά-ρατσιστικά του επιχειρήματα.

Η ιστορία της συνωμοσιολογίας

Δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο να κατανοήσει κάποιος τους λόγους για τους οποίους οι διαφόρων ειδών θεωρίες συνωμοσίας κατακλύζουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και το διαδίκτυο. Το φαινόμενο έχει αρχίσει να παίρνει μορφή μάστιγας, με όλο και περισσότερους δημαγωγούς να εμφανίζονται μέρα με τη μέρα. Μια μικρή, όμως, αναδρομή στο παρελθόν είναι απαραίτητη προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα το ζήτημα. Θα δούμε πώς χρησιμοποιήθηκαν οι θεωρίες συνωμοσίας σε διάφορές ιστορικές περιόδους και θα προσπαθήσουμε να ορίσουμε τί ακριβώς εννοούμε όταν αναφερόμαστε σε αυτές:

Με τον όρο, «θεωρία συνωμοσίας» εννοούμε κάθε επιχείρημα σύμφωνα με το οποίο, ένα γεγονός ή μια σειρά από γεγονότα, ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα συνωμοτικής, μυστικής, οργανωμένης και υπόγειας δράσης ατόμου ή ομάδας ανθρώπων (π.χ. πολιτικής παράταξης ή κυβερνήσεων ή συνασπισμών). Στην ευρύτερη πολιτική γλώσσα, αποκαλούμε «θεωρία συνωμοσίας» οποιοδήποτε (αυθαίρετο) συμπέρασμα προκύπτει μέσω μη έγκυρων πληροφοριών, δίχως να υπάρχουν αποδείξεις και τεκμήρια ή, έστω, ορθολογική ερμηνεία των καταστάσεων και των γεγονότων βάσει μιας προκαθορισμένης, σαφούς και, κατά συνέπεια ελέγξιμης, μεθοδολογίας. Πρόκειται για παραληρητικές και κατασκευασμένες ιστορίες που περισσότερο μοιάζουν με σενάριο επιστημονικής φαντασίας, αλλά πλασάρονται ως «αληθινές» ή «πιθανές» εξαιτίας μιας αληθοφάνειας που τους προσδίδεται.

Όλοι λίγο πολύ έχουμε δει προπαγανδιστές να κάνουν λόγο για κάποια «Νέα Τάξη Πραγμάτων», να μιλούν για τους Ιλλουμινάτι, να υποστηρίζουν ότι η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου ήταν εσωτερική δουλειά κάποιων συνωμοτών (κυρίως Εβραίων) – θεωρίες που πολλές φορές φαντάζουν διαφωτιστικές σε ένα κοινό που δεν έχει τύχει να έρθει σε επαφή με την έρευνα, την πολιτική φιλοσοφία, τις τέχνες και τις επιστήμες, και ως εκ τούτου, αδυνατεί να δώσει λογικές εξηγήσεις και να φτάσει στη διατύπωση λογικών συμπερασμάτων αναφορικά με τα σημαντικότερα πολιτικά προβλήματα που ταλανίζουν τον πλανήτη. Πόσες φορές δεν έχουμε παρακολουθήσει εκπομπές στις οποίες γίνεται εκτεταμένη αναφορά σε θεωρίες περί «Παγκόσμιας Διακυβέρνησης» ή «Κούφιας γης»; Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει να μιλούν για «αεροψεκασμούς», UFO, μυστικά ταξίδια στο διάστημα; Πόσο συχνό είναι να διαβάζουμε ή ν’ ακούμε ανθρώπους να υποστηρίζουν ότι ο Michael Jackson ή ο Elvis Prisley είναι ζωντανοί και μάλιστα, εγκατεστημένοι σε κάποιο δάσος της Ουγγαρίας, μακριά από την δημοσιότητα; Ποιός δεν έχει υπ’ όψιν του τις περίφημες δοξασίες περί «κλωνοποιημένου Hitler»; Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει από συνομιλητές μας να υποστηρίζουν ανοιχτά τέτοιου είδους απόψεις;

Παρένθεση: α) Με το άρθρο αυτό δεν στοχεύουμε να πείσουμε τους αναγνώστες μας να σταματήσουν να εξετάζουν το παρασκήνιο του πολιτικού μας θεάτρου σκιών και να αποδεχτούν την πραγματικότητα με βάση αυτά που βλέπουν από τα επίσημα δελτία των Μέσων Ενημέρωσης. Κάτι τέτοιο θα ήταν καταστροφικό για εμάς που θεωρούμε ότι το υπάρχον πολιτικό σύστημα και τα ΜΜΕ δεν μας αντιπροσωπεύουν. Αντιθέτως, προσπαθούμε να ενεργοποιήσουμε την κριτική ικανότητα του καθενός (όπως και τη δική μας), μέσω ενός σκεπτικού λογικής συνοχής και διαύγασης των καταστάσεων. β) Ούτε, επίσης, ισχυριζόμαστε ότι συνωμοσίες δεν γίνονται και δεν υπάρχουν. Απεναντίας, με μεγάλη ευκολία θα λέγαμε πως ολόκληρο το πολιτικό μας σύστημα έχει στηθεί πάνω σε συνωμοσίες, απάτες, σκευωρίες, προβοκάτσιες και μακιαβελισμούς. Αυτό που μας ενδιαφέρει, όμως, είναι ο τρόπος που προσεγγίζουμε και κατανοούμε το γίγνεσθαι, δίχως να πέφτουμε στην παγίδα της αυθαιρεσίας της σκέψης, αλλά παράλληλα, και δίχως να καταρρακώνουμε τον αυθορμητισμό μας μέσα στα πλαίσια ενός επιστημονίστικου «ορθολογισμού!»

Ποιοί είναι οι συνωμοσιολόγοι;

Συγγραφείς και «ερευνητές» της συμφοράς, πανούργοι έμποροι βιβλίων, απαίδευτοι ή απλώς φιλοχρήματοι δημοσιογράφοι, εκφωνητές ραδιοφωνικών εκπομπών ή παρουσιαστές τηλεοπτικών παραγωγών – όλοι τους πάνω απ’ όλα, έμποροι, τις περισσότερες φορές με έντονο εθνικιστικό χαρακτήρα και άλλοτε με μια πιο ελευθεριακή επίφαση, λειτουργούν ως «διαμορφωτές συνειδήσεων», προσπαθώντας ν’ αποκοιμίσουν το κοινό με τον αόριστο, τρομολαγνικό και διφορούμενο λόγο τους, χρησιμοποιώντας μια έμμετρη παραπλανητική προπαγάνδα. Άλλες φορές προσπαθούν να επιβάλουν τη γνώμη τους δημαγωγώντας και άλλοτε εκστομίζουν ατεκμηρίωτες ασυναρτησίες, με στόχο να εκμεταλλευτούν τον φόβο που αισθάνεται ο σύγχρονος άνθρωπος μπροστά στο άγνωστο μέλλον, την εργασιακή ανασφάλεια, τα πολιτισμικά αδιέξοδα, τα ξενοφοβικά σύνδρομα, βυθίζοντάς τον ακόμα περισσότερο στην λήθη και την σύγχυση, ωθώντας τον, έτσι, ακόμα περισσότερο στην αλόγιστη χρήση μιας μή-δημιουργικής φαντασίας την οποία μια μεγάλη μερίδα του κοινωνικού συνόλου χρησιμοποιεί ως μέθοδο φυγής ή ως μέσο για μία άσκοπη, αυτοτιμωρητική αλγολαγνεία.

Ένας από τους πιο διάσημους συνωμοσιολόγους είναι ο Alex Jones, ο οποίος για πολλούς αποτελεί κύριο εκφραστή της Αμερικάνικής ακροδεξιάς – όχι των νεοσυντηρητικών ή Ευαγγελικών του G.W.Bush, αλλά σκληροπυρηνικών παλαιο-συντηρητικών οργανώσεων όπως η “Birch Society” και άλλων παρόμοιων νεοναζιστικών σχηματισμών που ανήκουν στον ευρύτερο χώρο των survivalists. Στους κύκλους αυτούς πολλοί έχουν ως βασικό σλόγκαν το εξής: «Αποθηκεύστε όσα περισσότερα τρόφιμα και πυρομαχικά μπορείτε γιατί ο Ομπάμα θα φέρει τον κομμουνισμό στις Η.Π.Α». Πηγές (The rag blog, Conspiracism, Right Wing Populism and Alex Jones, Alex Jones Exposed.)

Αναφορικά με την πολιτική κατεύθυνση του Alex Jones υπάρχει διχογνωμία: πολλοί τον θεωρούν ως “right wing libertarian” (ένα είδος συντηρητικών Νεοφιλελεύθερων Αμερικάνών!). Η αλήθεια είναι ότι λόγω της υπερπροβολής του είναι αναγκασμένος να υιοθετεί ένα περισσότερο “political correct” προφίλ, κρύβοντας τον πραγματικό του εαυτό και αποφεύγοντας να διατυπώνει άμεσα τα ξενοφοβικά-ρατσιστικά του επιχειρήματα.

Η ιστορία της συνωμοσιολογίας

Ο Peter Knight (σ.36) ερευνώντας την επιρροή των θεωριών συνωμοσίας στην Αμερικάνικη ιστορία, αναφέρει πως από το τέλος του Αμερικάνικου Εμφυλίου, στα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας των Αφροαμερικάνων, αναπτύχθηκαν διάφορές θεωρίες συνομωσίας, τόσο από τους λευκούς όσο και απ’ τους αφροαμερικάνους. Μέσα σ’ όλα όμως ξεχώριζαν οι απόψεις των λευκών συνωμοσιολόγων σύμφωνα με τις οποίες οι μαύροι σχεδίαζαν την υποδούλωση του Νότου – επιχείρημα που χρησιμοποιήθηκε κυρίως ως κίνητρο προκειμένου να ξεκινήσουν τραγικοί ρατσιστικοί διωγμοί και για να δικαιολογηθούν βίαιες επιθέσεις και δολοφονίες Αφροαμερικάνων. Από την άλλη, οι αφροαμερικάνοι υιοθέτησαν την αντίληψη πως οι λευκοί ετοιμάζονταν να προβούν σε μαζικές εκκαθαρίσεις. Το γεγονός αυτό ο Knight το θεωρεί ως θεωρία συνωμοσίας από την πλευρά των Αφροαμερικάνων, αλλά, περισσότερο φαίνεται να πρόκειται για μια αλήθεια δοσμένη με μεγάλη δόση υπερβολής εξαιτίας του ότι οι λευκοί πράγματι, διαρκώς επιχειρούσαν να περιορίζουν τις ελευθερίες των μαύρων. Ταυτόχρονα ήταν διάχυτος και ο φόβος πως τα εγκλήματα που είχαν διαπράξει οι λευκοί κατά των αυτοχθόνων αμερικάνων (ινδιάνων), δεν θα δείλιαζαν να τα διαπράξουν και εναντίον του μαύρου πληθυσμού εφ’ όσον το έκριναν «αναγκαίο».

Ο Taguieff, στο ιδιαίτερα ογκώδες βιβλίο του «Θεωρίες Συνωμοσίας, Εσωτερισμός, Εξτρεμισμός» αναφέρει πως στην Ευρώπη οι θεωρίες συνωμοσίας χρησιμοποιήθηκαν αρχικά από αντεπαναστάτες κατά την διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης.

Οι “Ιλλουμινάτι”: Ίσως η διασημότερη θεωρία συνωμοσίας στις μέρες μας. Το τάγμα των «Πεφωτισμένων» (όπως ακριβώς μεταφράζεται) αντιμετωπίστηκε από τους συντηρητικούς Χριστιανούς με υπερβολική εχθρότητα. Ακόμα και σήμερα διάφοροι συνωμοσιολόγοι ισχυρίζονται πως το τάγμα αυτό δρα μυστικά με στόχο είτε να πλήξει τις παραδόσεις και τα έθιμα ενός λαού. Αγνοούν, βέβαια, πως η διάρκεια ζωής του τάγματος των «Πεφωτισμένων» δεν ξεπέρασε τα δέκα χρόνια (1776–1785)…. (Αξίζει να σημειωθεί ότι οι περισσότεροι συνωμοσιολόγοι υποστηρίζουν πως οι «Ιλλουμινάτι» δεν εξαφανίστηκαν, αλλά επιβίωσαν μέσα σε υπόγειες στοές, οργανώνοντας μυστικές κοινωνίες με σκοπό την υποδούλωση του ανθρώπινου γένους στον Σατανά!)

Το ίδιο το σύνθημα της Γαλλικής Επανάστασης «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα» έγινε αφορμή ώστε αρχικά μια μικρή «σέχτα» συνωμοσιολόγων προπαγανδιστών να εξαπολύσουν την αντεπαναστατική τους προπαγάνδα υποστηρίζοντας πως ολόκληρο το κίνημα κατευθύνεται από «μυστικές συνωμοσίες» με άμεσο στόχο την καταρράκωση των «ηθικών αξιών» της Γαλλικής κοινωνίας (ό,τι δηλαδή λέγεται και για τα περισσότερα ελευθεριακά κινήματα σήμερα). Πολλοί από αυτούς προκειμένου να πείσουν τις μάζες να μην υποστηρίξουν την Επανάσταση, δεν δίστασαν να ταυτίσουν την λέξη «αδελφότητα» με τις «μυστικές κοινότητες» και τα «μυστικιστικά αδελφάτα» (δηλαδή με την μασονία), τα οποία αποσκοπούσαν στην «απομάκρυνσή των ανθρώπων από τις αρχές του Χριστιανισμού».

Η Γαλλική εφημερίδα, Le Point έγραψε:

Στην εποχή μας, που η θρησκεία υποχωρεί και επικρατεί ο πολιτικός σκεπτικισμός, η ανάγκη για πίστη, η επιθυμία φυγής από την πραγματικότητα οδηγούν στις θεωρίες συνωμοσίας, τον εσωτερισμό και την επινόηση μιας παρανοϊκής ιδεολογίας και μυθολογίας που κατακτά ένα τεράστιο κοινό. Ο Ταγκυέφ είναι ο ευπρόσδεκτος αποκρυπτογράφος τους.».

Εβραϊκές συνωμοσίες και μασονία: Σχεδόν οι περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας θεωρούν τους Εβραίους υπαίτιους για όλα τα δεινά της ανθρωπότητας με αποκορύφωμα το υπερβολικά διαδεδομένο επιχείρημα ότι «Οι Εβραίοι υπάλληλοι στους Δίδυμους Πύργους γνώριζαν για την επίθεση και απουσίασαν από τη δουλειά τους εκείνη τη μέρα». Δυστυχώς, η φασίζουσα πολιτική του κράτους του Ισραήλ και η κατασταλτική δράση του ενάντια στον αγώνα του λαού της Παλαιστίνης, καθώς και οι σφαγές στον Λίβανο, εξακολουθούν να δίνουν άλλοθι στους διάφορους ακροδεξιούς συνωμοσιολόγους.

Μια από τις ευρύτερα διαδεδομένες αντι-σημιτικές θεωρίες συνωμοσίας, όμως, είναι «Τα πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών», (βιβλίο που σήμερα προωθείται συστηματικά από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα της Μέσης Ανατολής) όπως αναφέρουν οι Back και Solomos, ξεκίνησε στην Γαλλία κάπου μεταξύ 1894 και 1899 διαρκούσης της υπόθεσης Dreyfus. Η Γαλλική δεξιά κατηγορούσε τον Dreyfus πως υποκινούσε μυστική συνωμοσία με σκοπό την υποδούλωση της ανθρωπότητας από την φυλή των Εβραίων – κατηγορία που υποστήριξε επίσης και η Ρώσικη αστυνομία προκειμένου να δικαιολογήσει την Τσαρική αντί-εβραϊκή πολιτική. Κατά την διάρκεια της εποχής εκείνης, γράφει η Άννα ‘Αρεντ, ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη η άποψη ότι οι Εβραίοι μαζί με τους Μασόνους προετοιμάζονταν για τη δημιουργία ενός δικού τους «υπερ-κράτους». Με βάση τις περιγραφές της, οι αντί-σημιτικές θεωρίες συνωμοσίας από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, αγκαλιάστηκαν πλατιά από τον «όχλο» (μια μάζα ανθρώπων, σύμφωνα με την ίδια, που δεν γνωρίζει τι θέλει και αναζητά ηγέτες, δόγματα και ζωτικά ψεύδη, κοινώς η υλική βάση του φασισμού/ολοκληρωτισμού), και, κατά κάποιον τρόπο, αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της προπαγάνδας των ολοκληρωτικών καθεστώτων (βλ. Η γέννεση του Ολοκληρωτισμού, κεφάλαιο «Αντισημιτισμός: μια εκτροπή της κοινής λογικής»).

Πάνω σε παρόμοια συμπλέγματα θεωριών συνωμοσίας έχτισαν την προπαγάνδα τους και οι Εθνικοσοσιαλιστές, στη Γερμανία του μεσοπολέμου. Υποστήριζαν πως οι κομμουνιστές μαζί με τους Εβραίους σχεδίαζαν να κατακτήσουν και να υποδουλώσουν την Ευρώπη. Έτσι, μέλη του Ναζιστικού Κόμματος, το 1933 έβαλαν φωτιά στο Γερμανικό κοινοβούλιο, επιρρίπτοντας τις ευθύνες της επίθεσης στους κομμουνιστές και τους Εβραίους, με αποτέλεσμα να εξαπολυθεί ένα αμείλικτο πογκρόμ ενάντια σε όλους τους «εχθρούς του Τρίτου Ράιχ» (πολιτικούς αντιπάλους, ακτιβιστές, καλλιτέχνες, δημοσιογράφους, κάθε είδους μειονότητες…). Η βία, η καταστολή, οι πολιτικές δολοφονίες, οι διώξεις και η κρατική τρομοκρατία κυριάρχησαν παντού κάτω από την επίφαση της κομμουνιστικής και εβραϊκής απειλής.

Όμως ούτε από την Σοβιετική Ένωση απουσίαζαν οι καθεστωτικές θεωρίες συνωμοσίας, οι οποίες μάλιστα ήταν παρόμοιας φύσης με αυτές που όλοι, λίγο πολύ, γνωρίζουμε. Η ανάγκη της εύρεσης κατασκόπων ήταν αρκετή για να στείλει οποιονδήποτε αντιφρονούντα στην φυλακή ή στο εκτελεστικό απόσπασμα. Εκατομμύρια εκτελέστηκαν καθώς το δικτατορικό Σοβιετικό καθεστώς διατυμπάνιζε συνεχώς πως «η σοσιαλιστική Πατρίδα βρίσκεται κάτω από την απειλή της επιτιθέμενης μπουρζουαζίας». Από τα πρώτα χρόνια ύπαρξης της Σοβιετικής Ένωσης και της εγκαθίδρυσης των Μπολσεβίκων στην εξουσία, η κομματική ηγεσία ταύτιζε κάθε αντι-κομματική δράση με την «απειλή ενάντια στην «εργατική» εξουσία των Σοβιέτ», παρά το γεγονός ότι οι περισσότερες φωνές που τάσσονταν ενάντια στην σιδερένια πειθαρχεία και την άκρως γραφειοκρατική δομή του κόμματος των Μπολσεβίκων, προέρχονταν εξίσου από κομμουνιστικούς ή ελευθεριακούς κύκλους. Οι επιθέσεις των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων της Αντάντ που είχαν ως ουσιαστικό στόχο την παλινόρθωση του Τσαρικού καθεστώτος, έδινε άλλοθι στην κατασταλτική δράση του κόμματος, που δεν δίσταζε να ονομάζει οποιαδήποτε αντικαθεστωτική γνώμη ως «αντι-Σοβιετική», με αποκορύφωμα την εξέγερση της Κρονστάνδης (Μάρτιος του 1921) που καταγγέλθηκε ως «αντι-Σοβιετική συνωμοσία αναρχικών και λευκοφρουρών», πράγμα αδύνατο αφού οι αναρχικοί είχαν πρωτοστατήσει στους αγώνες εναντίων των Τσαρικών στρατηγών αλλά και των ιμπεριαλιστών της Δύσης. Εκατοντάδες χιλιάδες εκτελέστηκαν μετά την καταστολή της εξέγερσης ή πέθαναν στις φυλακές!

Ένα από τα πιο έντονα χαρακτηριστικά της προπαγάνδας πάνω στην οποία ο διάδοχος του Λένιν, Ι.Β. Στάλιν, στηρίχθηκε προκειμένου να προετοιμάσει ένα νέο σχέδιο μαζικών εκκαθαρίσεων κατά τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του, ήταν, πάνω κάτω, η ίδια συνωμοσιολογία περί «παγκόσμιας κυριαρχίας των Εβραίων,» αναφέρει η Άρεντ (σ. xxii). Η διαφορά όμως με τις διώξεις του 1933, έγκειται στο γεγονός ότι, αυτήν την φορά στο στόχαστρο είχαν βρεθεί οι χώρες «δορυφόροι» της ΕΣΣΔ. Μερικές από τις κραυγαλέες περιπτώσεις, ήταν η υπόθεση της Ana Pauker στη Ρουμανία, η δίκη του Slansky στην Τσεχοσλοβακία και του László Rajk στην Ουγγαρία αντίστοιχα. Κάτω από τα μέτρα αυτά, πολλά υψηλόβαθμα στελέχη των Κομμουνιστικών Κομμάτων, λόγω της Εβραϊκής τους καταγωγής αναγκάστηκαν να απομακρυνθούν από τις θέσεις τους, κατηγορούμενοι για «υπόθαλψη Σιωνιστικής συνωμοσίας» και, «υποστήριξη στον Αμερικάνικό ιμπεριαλισμό!»

Σήμερα, η πλειονότητα των θεωριών συνωμοσίας θέλει την «μαζική μετανάστευση» και την εισροή μουσουλμάνων στον Δυτικό κόσμο ως υποκινούμενη από τους Σιωνιστές ή τους Ιλλουμινάτι (χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Νορβηγού μακελάρη, Άντρε Μπρέιβικ), είτε ως αποτέλεσμα συνωμοσιών κομμουνιστών που βρίσκονται πίσω από μεγάλα κέντρα αποφάσεων με σκοπό την «καταστροφή των Ευρωπαϊκών παραδόσεων» ή την «εξασφάλιση φτηνού εργατικού δυναμικού». Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε πως παρατηρείται αύξηση των νεοναζιστικών οργανώσεων στις Η.Π.Α τον τελευταίο χρόνο, η οποία αγγίζει το 250%. Κυρίως σε ότι αφορά την Ελλάδα, πόσες φορές δεν έχουμε έρθει σε επαφή με ανθρώπους που κάνουν λόγο για «Σιωνιστικές κρυφές ατζέντες που έχουν βαλθεί να αλλοιώσουν τις παραδόσεις μας μέσω της μαζικής μετανάστευσης,» ή για την περιβόητη επιστολή φάντασμα του Κίσσιγκερ, για τα σχέδια εξισλαμισμού της Ελλάδας από τους Τούρκους, για «προδότες» και «ανθέλληνες»… Βέβαια, δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός πως η συνωμοσιολογία στην Ελλάδα έχει πάρει τέτοιες απειλητικές διαστάσεις! Ίσως τελικά, η Ελλάδα να είναι η μόνη χώρα στον κόσμο στην οποία τυπώνονται λεξικά δίχως την λέξη «ορθολογισμός» στην κατηγορία του «Ο!»

Η φύση των θεωριών συνωμοσίας

Για ποιόν λόγο τελικά οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν τόση μεγάλη πέραση σήμερα; Μια απάντηση, στο ερώτημα αυτό μας έχει δοθεί ήδη από την Le Point, όπως προαναφέρθηκε. Η πιο διαδεδομένη, βέβαια, εξήγηση του φαινομένου περιορίζεται στην επισήμανση της έλλειψης μορφωτικού επιπέδου, της έλλειψης κριτικής σκέψης κλπ…. Αν και η θέση αυτή, ως προφανής, δεν μπορεί ν’ αμφισβητηθεί, δεν προάγει τη συζήτηση αφού ανάγει το πρόβλημα στον εαυτό του. Ωστόσο, αν προσπαθήσουμε να δούμε τα πράγματα από μια περισσότερο πολιτική-κοινωνική οπτική γωνία, η στροφή του ανθρώπου προς την συνωμοσιολογία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το σύμπτωμα του συμπτώματος.

Κύρια αιτία που μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού έλκεται από αυτήν οφείλεται στην αποτυχία της εργαλειακής καπιταλιστικής «ορθολογικότητας» να πετύχει τους σκοπούς της, ευημερία και κοινωνική πρόοδο, στο εμπειρικό επίπεδο. Όσο ο homo economicus παρασέρνει τα πάντα στο πέρασμά του, μέσω της αλόγιστης κυριαρχίας της παραγωγής και του οικονομισμού σε κάθε τομέα της ζωής, όσο η κουλτούρα της κατανάλωσης και η δικτατορία της ασημαντότητα θα συνεχίζουν να παρασέρνουν τα πάντα στη δίνη τους, τόσο ο μέσος άνθρωπος θα αναζητά καταφύγιο σε μη ορθολογικές βάσεις.

Από την άλλη, ο άκαμπτος ορθολογισμός μπορεί να αποβεί το ίδιο επιζήμιος με την συνωμοσιολογία. Η λογική του «πιστεύω μόνο σε αυτό που βλέπω και μπορώ άμεσα να το αποδείξω» μπορεί να οδηγήσει εξίσου σε ακρισία. Η αντίληψη του «λειτουργώ πάντα και μόνο με βάση έμπρακτες, χειροπιαστές αποδείξεις», καταρρακώνει την ενστικτώδη σύλληψη απαντήσεων που πολλές φορές μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα γόνιμη (ο αυστηρός και δογματικός ορθολογισμός απορρίπτει ως έγκυρη πηγή ερμηνείας ενός γεγονότος μια απλή καθημερινή σκέψη ή εικασία), μειώνει την κριτική σκέψη στα πλαίσια της αναζήτησης συγκεκριμένης μορφής υλικού για έρευνα, καλλιεργώντας ένα είδος ψυχρού ρομποτισμού στην σκέψη, που καταντά ένα απάνθρωπο και αντι-κοινωνικό εργαλείο.

Οι συνωμοσιολόγοι λειτουργούν ως προπαγανδιστές υπέρ του ίδιου του συστήματος που υποτίθεται ότι πολεμούν. Για παράδειγμα, καλούν τις μάζες να αντισταθούν στο τραπεζικό σύστημα που, όπως λένε, το ελέγχουν οι «μυστικές εταιρείες», συμβάλλοντας στην δημιουργία ενός κινήματος αντίδρασης βασισμένο σε λάθος πρότυπα αντίστασης (δηλαδή, στην ουσία, ευνουχίζουν κάθε κινηματική δυναμική). Παροτρύνουν τον πληθυσμό μιας χώρας να αποδοκιμάσει τους τραπεζίτες, τους πολιτικούς, τους δικαστές κλπ., χωρίς όμως να στοχεύουν στον καπιταλισμό καθ’ αυτό, δίχως να αντιπροτείνουν κάποια βιώσιμη λύση, χωρίς κανένα όραμα… Συνήθως λειτουργούν προπαγανδιστικά, προσπαθώντας να πείσουν τμήματα ενός πληθυσμού ν’ αντισταθούν στα σχέδια μιας διεφθαρμένης κυβέρνησης, αλλά ταυτόχρονα παροτρύνουν τους αποδέκτες τους να μείνουν ενωμένοι κάτω από την σημαία ενός έθνους (στο οποίο έτυχε να γεννηθούν), κάτω από μια θρησκεία, περιχαρακώνοντάς τους εντός πάσης φύσεως ετερόνομων θεσμών και όχι με βάση τις αξίες του ανθρωπισμού, του διεθνισμού, της αυτονομίας. Θα μπορούσαμε στο σημείο αυτό να θεωρήσουμε ως υπαίτια τη «μη ταύτιση» του μεταμοντερνισμού, το γεγονός πως έχει χαθεί κάθε ρόλος στην κοινωνία, κάθε νόρμα και αξία; Η απάντηση είναι μάλλον θετική. Διότι, όπως έχουμε υποστηρίξει πολλές φορές, το πολιτισμικό κενό που επέφερε ο μεταμοντερνισμός, γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης από προγονόπληκτους πατριδολάγνους που βρίσκουν αφορμή να πλασάρουν την (συνωμοσιολογική πάντοτε) προπαγάνδα τους, υπέρ της επιστροφής στις αξίες της πατρίδας, της θρησκείας και της ηθικής της εργασίας.

Οι θεωρίες συνωμοσίας και η «ορθολογικότητα» του καπιταλισμού

Σε μια περίοδο που το καπιταλιστικό σύστημα ταλανίζεται από τις εγγενείς αδυναμίες του δεν φαίνεται καθόλου παράξενο το γεγονός ότι συντηρητικές ιδεολογίες κερδίζουν έδαφος. Μια από τις βασικότερες επιδιώξεις των συνωμοσιολόγων είναι να τονίζουν πως τα τεράστια προβλήματα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε σήμερα δεν αποτελούν παράγωγα της φύσης του καπιταλισμού, αλλά αποτελέσματα π.χ. της διαφθοράς στο πολιτικό σκηνικό και «των συνωμοσιών που σκαρφίζονται οι πολιτικοί ηγέτες μεταξύ τους και σε συνεργασία μ’ αυτούς που ελέγχουν τις πολυεθνικές», προωθώντας έτσι έμμεσα αλλά σταθερά, την ιδέα ότι τάχα ο καπιταλισμός θα μπορούσε να δώσει καρπούς, κάτω από ένα καθεστώς διαφάνειας. Πάνω σε αυτήν την συνωμοσιολογία στηρίζει την πολιτική του εκστρατεία ο γνωστός Αμερικάνός Ρεπουμπλικανός Ron Paul, διακηρύσσοντας ότι το πρόβλημα δεν είναι ο καπιταλισμός καθ’ αυτός, αλλά ο κορπορατισμός (μυστικές συνωμοσίες μεταξύ κυβέρνησης και πολυεθνικών εταιρειών)…

Η ιδέα και μόνο ότι ο καπιταλισμός θα μπορούσε να αποβεί αποδοτικός είναι, στην καλύτερη περίπτωση, μυωπική και προβληματική. Ο καπιταλισμός δεν είναι, από τη φύση του, δημοκρατικός ώστε να απαιτήσουμε πολιτική διαφάνεια! Οι πολιτικές ελευθερίες που απολαμβάνουμε μέχρι σήμερα δεν είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της καπιταλιστικής ανάπτυξης, αλλά, αντίθετα, κατακτήθηκαν με αγώνες ενάντια σ’ αυτόν. Τα κοινωνικά κινήματα που αναπτύχθηκαν κατά τους προηγούμενους αιώνες, η Γαλλική και Αμερικάνική Επανάσταση, εμπεριέχουν ένα σπέρμα δημοκρατίας το οποίο θα κληροδοτήσει με τη σειρά του το εργατικό κίνημα σε συνδυασμό με τα διάφορα άλλα χειραφετησιακά κινήματα των μειονοτήτων, των γυναικών (φεμινιστικό κίνημα) των ομοφυλόφιλων κλπ…. Ο καπιταλισμός, σαν σύστημα, περιορίζεται στην παραγωγή και κατανάλωση, στην εργαλειακή του «ορθολογικότητα» δίχως να κοιτά τίποτα πέρα από την άμεση μεγιστοποίηση του κέρδους με κάθε τρόπο.

Αν εξετάσουμε τον καπιταλισμό όχι μόνο σαν οικονομικό σύστημα (οικονομισμό/εργατισμό/παραγωγισμό), αλλά προσπαθώντας να δούμε τις επιπτώσεις της εφαρμογής του στο εμπειρικό επίπεδο, δηλαδή αν τον εξετάσουμε από «φιλοσοφική» βάση, θα βρούμε την αφετηρία του στη θεώρηση του Thomas Hobbes (βλ. “Λεβιάθαν” – 1651). Ο Hobbes (κυριότερος εκπρόσωπος της «Σχολής του Φυσικού Δικαίου»), χαρακτηρίζει τον άνθρωπο από τη φύση του ιδιοτελή και ανίκανο να αυτοκυβερνηθεί, εξαιτίας αυτής ακριβώς της ιδιοτέλειάς του.

Τα πάθη που ωθούν τους ανθρώπους προς την ειρήνη είναι ο φόβος του θανάτου, η επιθυμία των πραγμάτων που απαιτούνται για μιαν άνετη διαβίωση και η ελπίδα ότι αυτά θ’ αποκτηθούν με την εργατικότητα. Ο ορθός λόγος προβάλλει τους κατάλληλους όρους για ειρήνη, έτσι ώστε οι άνθρωποι να οδηγηθούν σε συμφωνία. Αυτοί οι όροι αποκαλούνται, αλλιώτικα, Νόμοι της Φύσης…

(Hobbes, ό.π., 198).

Συνοψίζοντας, η πρόταση του Hobbes είναι η απόλυτη εξουσία και η καταστολή… Τη σκυτάλη, έπειτα, πήρε ο οικονομολόγος Adam Smith, ο οποίος συμμερίζεται την ίδια άποψη περί ιδιοτελούς και συμφεροντολογικής «φύσης» του ανθρώπου, αλλά αντί για την απόλυτη κεντρική εξουσία, προωθεί την αντίληψη ότι ο «ιδιοτελής άνθρωπος» μπορεί να κυβερνηθεί «δημοκρατικά», χάριν των νόμων της αγοράς που προσδίδουν, ως κίνητρο, το κέρδος. Έτσι λοιπόν γεννήθηκε ο homo economicus, ο οποίος κατάργησε ολοκληρωτικά τον homo sapiens.

Αν μελετήσει κανείς τους Adam Smith, Milton Friedman, τον Ludwig Von Misses και άλλους παρόμοιους οικονομολόγους θα διαπιστώσει, μια επιστημονίστικη θεωρία χτισμένη πάνω σε αυθαίρετα συμπεράσματα αναφορικά με την «ανθρώπινη φύση». Τούτο βέβαια το κεφάλαιο είναι μάλλον τεράστιο και καλό θα ήταν να μην επεκταθούμε παραπάνω εδώ. Εν συντομία θα λέγαμε ότι η ανθρώπινη φύση είναι κάτι τελείως απροσδιόριστο ώστε να μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιότητα πάνω σ’ αυτή. Αν υποθέσουμε ότι ο άνθρωπος γεννιέται «φύση καλός» ή «φύση κακός», τότε οι αλλαγές που υφίσταται στο χαρακτήρα του θα πρέπει να είναι και αυτές κομμάτι της φύσης του, κάτι που επιβεβαιώνει την πολυπλοκότητα της έννοιας «ανθρώπινη φύση», μην επιτρέποντάς μας να καταλήξουμε σε ένα κρίσιμο συμπέρασμα, πάνω στο οποίο θα χτίσουμε μια ολόκληρη «επιστημονική» κοσμοθεωρία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο λοιπόν, βλέπουμε πως και ο ίδιος ο καπιταλισμός δεν είναι όσο ορθολογικός υποτίθεται ότι είναι. Όλοι αυτοί που έχουν για φιλοσοφική και «επιστημονική» αφετηρία, μία μόνο πτυχή της πολύπλοκης ανθρώπινης φύσης, αγνοούν τις συμπεριφορικές θεωρίες, την ψυχανάλυση, την ψυχολογία, την οντολογία, κλπ. Η εργαλειακή αυτή «ορθολογικότητα» λοιπόν του καπιταλισμού, δεν καταστέλλει μόνο την αρνητική πλευρά της «ανθρώπινης φύσης» (όπως θα έπρεπε κανονικά), αλλά, στην πραγματικότητα, επισκιάζει με τα αρνητικά της το όλον, δημιουργώντας, κατ’ αυτόν τον τρόπο, καταπιεστικές κοινωνίες.

Το αν τελικά, θα κατορθώσει ο σύγχρονος Δυτικός άνθρωπος να μετριάσει τον ορθολογισμό με τον εμπειρισμό, βρίσκοντας τη χρυσή τομή στα δύο αυτά αντικρουόμενα άκρα, είναι κάτι που δεν μπορεί να απαντηθεί έτσι εύκολα. Απαιτεί μεγάλη προσπάθεια ώστε να συνειδητοποιήσουμε το ρόλο μας μέσα στην κοινωνία, την έλλειψη δημοκρατίας που μας περιβάλει και τον τρόπο με τον οποίον θα βρούμε μόνοι μας τον δρόμο μέσα σε όλο αυτό το αδιέξοδο που βιώνουμε.

Τέλος, όπως είχαμε αναφέρει και σε παλαιότερο άρθρο, η παρούσα «οικονομική κρίση» δεν είναι απλώς οικονομική. Για άλλη μια φορά βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την οικονομίστικη λογική των εργαλειακών ορθολογιστών: για ένα Νεοφιλελεύθερο, η κρίση είναι οικονομική γιατί το χρήμα και το κέρδος καθορίζουν και ελέγχουν τα πάντα. Στην πραγματικότητα όμως η κρίση είναι και πολιτισμική. Επιπρόσθετα, υπάρχει και κρίση των αξιών. Ο κομφορμισμός, ο υπερκαταναλωτισμός και η απάθεια κυριαρχούν, καθιστώντας τους πληθυσμούς ευάλωτους στα φασιστικά ιδεώδη:

Αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρωπαϊκής ιστορίας είναι οι αποικιοκρατίες και η καλλιέργεια της συνείδησης του «ανώτερου λευκού Ευρωπαίου». Ίσως η έλλειψη ρευστού στις διεθνές αγορές και η συνεχόμενη απώλεια θέσεων εργασίας να βοήθησαν στο να μετατραπούν οι μετανάστες και γενικά οι ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, σε αποδιοπομπαίοι τράγοι, αλλά τα διάφορα συμπλέγματα ανωτερότητας ήταν πάντα παρόντα στην συνείδηση του «Δυτικού ανθρώπου». Η οικονομική κρίση απλώς βοήθησε να βγει στην επιφάνεια αυτού του είδους η «Ευρωπαϊκή ανωτερότητα» ενώ προηγουμένως οι political correct πολιτικές προσπαθούσαν να την συγκαλύψουν, πείθοντας σειρές γενεών ότι το κράτος και οι διάφορι κατασταλτικοί θεσμοί δεν είναι εχθροί μας αλλά μας προστατεύουν από πάσης φύσεως αδικία. Μέχρι όμως να φτάσουμε στο σημείο όπου θα μπορούμε να δώσουμε πρώτα στον εαυτό μας και έπειτα στην ίδια την κοινωνία απαντήσεις βιώσιμες για όλα αυτά τα τερατώδη προβλήματα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε, πάντα οι «ένοχοι» θα είναι οι «άλλοι», οι εβραίοι, οι μουσουλμάνοι, οι τσιγγάνοι, οι κάθε λογής αποδιοπομπαίοι τράγοι που θα καλούνται να πληρώσουν τη δική μας φυγοπονία, πάντα θα υπάρχει κάποιος αόρατος εχθρός, κάποια μυστική συνωμοσία, κάποιος εύκολος στόχος για να ρίξουμε τα βέλη μας προκειμένου να αποποιηθούμε το βάρος των ευθυνών που μας αναλογούν. Ή μήπως, είναι στο χέρι μας να ανατρέψουμε αυτήν την κατάσταση;

Πηγές
Arendt Hannah (1996) The Origins of Totalitarianism, Third Edition, London
Back Les, Solomos John (2000) Theories of race and racism: a reader, Routledge, ΝΥ
Knight Peter (2003) Conspiracy theories in American history: an encyclopedia, Volume 1, ABC-CLIO
Pierre-André Taguieff (2010) Θεωρίες Συνωμοσίας, Εσωτερισμός, Εξτρεμισμός, Πόλις